Dấu ấn Chăm Pa rực rỡ trên đất Nha Trang

Tên công trình: Tháp Bà Ponagar

Vị trí – địa chỉ: Đồi Cù Lao, phường Vĩnh Phước, thành phố Nha Trang, tỉnh Khánh Hòa

Niên đại xây dựng: Từ thế kỷ 8 đến thế kỷ 13

Người xây dựng / triều đại: Vương quốc Champa

Loại công trình: Quần thể kiến trúc đền thờ Hindu giáo, thờ Nữ thần Po Nagar

Vật liệu chính / phong cách kiến trúc: Gạch nung, đá. Phong cách kiến trúc Chăm Pa cổ điển

Quy mô: Mặt bằng: Quần thể kiến trúc chia thành 3 tầng, tổng diện tích khoảng 5000 m². Tầng thấp là cổng chính (nay đã đổ), tầng giữa là khu Mandapa (nhà khách) với hai dãy cột lớn, tầng cao nhất là khu tháp chính. Số tòa: 4 ngôi tháp chính còn nguyên vẹn trên tầng cao nhất cùng các nền móng khác. Chiều cao: Tháp chính cao khoảng 23 mét. Hình khối tổng thể: Các tháp có hình khối dạng Kim Tự Tháp nhiều tầng, đỉnh nhọn, thân tháp trang trí phù điêu và điêu khắc tinh xảo.

Dấu ấn Chăm Pa rực rỡ trên đất Nha Trang không chỉ là một câu nói hình tượng mà còn là một hiện thực sống động, đặc biệt khi nhắc đến Tháp Bà Ponagar – công trình kiến trúc cổ kính vươn mình sừng sững giữa lòng thành phố biển. Nơi đây không chỉ là biểu tượng của Nha Trang mà còn là minh chứng hùng hồn cho một nền văn minh rực rỡ đã từng thịnh vượng trên mảnh đất miền Trung Việt Nam. Tháp Bà Ponagar, với vẻ đẹp uy nghi và giá trị lịch sử sâu sắc, là điểm đến không thể bỏ qua, nơi du khách có thể chạm vào quá khứ vàng son của vương quốc Chăm Pa và cảm nhận sự giao thoa văn hóa độc đáo. Từ những khối gạch nung đỏ thắm cho đến những bức phù điêu sống động, mỗi góc nhỏ của quần thể kiến trúc này đều kể lên câu chuyện về một thời đại, một nền văn hóa đã để lại dấu ấn không thể phai mờ.

Tháp Bà Ponagar – Biểu tượng vượt thời gian của Nha Trang

Lịch sử hình thành và phát triển

Tháp Bà Ponagar không chỉ là một công trình kiến trúc mà còn là một trang sử sống động về vương quốc Chăm Pa cổ đại. Theo các nhà nghiên cứu, khu di tích này được xây dựng từ khoảng thế kỷ thứ 8 đến thế kỷ 13, trải qua nhiều giai đoạn trùng tu và mở rộng dưới thời các vị vua Chăm. Ban đầu, đây có thể chỉ là một ngôi đền nhỏ thờ thần Shiva, nhưng về sau đã phát triển thành một quần thể kiến trúc đồ sộ, nơi thờ cúng nữ thần Thiên Y A Na – vị mẫu thần được người Chăm và người Việt cùng tôn kính. Sự hiện diện của Tháp Bà Ponagar trên ngọn đồi Cù Lao, nhìn ra cửa sông Cái, đã chứng kiến biết bao thăng trầm của lịch sử, là nơi giao thoa văn hóa giữa các dân tộc. Mỗi viên gạch, mỗi khối đá tại đây đều chứa đựng những câu chuyện về một thời đại vàng son đã qua, về những vị thần linh và những truyền thuyết được lưu truyền qua bao thế hệ.

Kiến trúc độc đáo và ý nghĩa tâm linh

Kiến trúc của Tháp Bà Ponagar mang đậm dấu ấn phong cách Chăm Pa, với những khối tháp gạch nung màu đỏ sẫm vươn cao, tượng trưng cho ngọn núi Meru huyền thoại – trung tâm của vũ trụ theo quan niệm Ấn Độ giáo. Quần thể gồm ba tầng, với cổng chào, khu nhà bia và các ngôi tháp chính. Ngôi tháp lớn nhất, cao nhất là tháp thờ Nữ thần Ponagar (Thiên Y A Na), bên trong có tượng thờ bằng đá quý giá. Các ngôi tháp nhỏ hơn thờ thần Shiva, Ganesha và các vị thần khác trong pantheon Hindu. Mỗi chi tiết kiến trúc, từ mái vòm cong, cửa giả cho đến những họa tiết điêu khắc trên đá, đều không chỉ mang giá trị thẩm mỹ cao mà còn chứa đựng ý nghĩa tâm linh sâu sắc, thể hiện niềm tin vào sự tái sinh, vào sức mạnh của các vị thần và mối liên hệ mật thiết giữa con người với thế giới siêu nhiên. Sự hài hòa giữa vẻ đẹp hùng vĩ và sự thanh tịnh linh thiêng đã tạo nên một không gian độc đáo, mời gọi du khách khám phá.

Kiến trúc và Nghệ thuật Chăm Pa qua từng viên gạch

Phong cách xây dựng đặc trưng của các ngôi tháp

Các ngôi tháp Chăm Pa, trong đó có Tháp Bà Ponagar, được xây dựng chủ yếu bằng gạch nung, một kỹ thuật độc đáo mà đến nay vẫn còn nhiều bí ẩn. Gạch được xếp khít khao không dùng vữa mà dường như dính kết bởi một loại nhựa cây hoặc kỹ thuật nung đặc biệt. Các khối gạch được mài nhẵn, đẽo gọt tinh xảo và xếp chồng lên nhau tạo nên những công trình vững chắc, trường tồn với thời gian. Hình dáng tháp thường là hình vuông ở chân đế và thu nhỏ dần lên trên, kết thúc bằng một chóp nhọn hoặc hình vòm, tượng trưng cho núi vũ trụ và thế giới thần linh. Lối kiến trúc này không chỉ thể hiện sự khéo léo tuyệt vời của người Chăm mà còn phản ánh sâu sắc thế giới quan và tín ngưỡng Hindu của họ, nơi mọi thứ đều hướng về sự linh thiêng và vĩnh cửu.

Những điêu khắc tinh xảo và câu chuyện kể

Ngoài kiến trúc tổng thể, Tháp Bà Ponagar còn nổi bật với những tác phẩm điêu khắc đá và phù điêu gạch đầy tinh xảo. Trên các bức tường tháp, ở các vòm cửa giả và những viên đá trang trí, người ta có thể tìm thấy hình ảnh các vị thần Hindu như Shiva, Uma, Ganesha, cùng với các vũ nữ Apsara, các linh vật và họa tiết hoa văn phong phú. Mỗi bức phù điêu không chỉ là một tác phẩm nghệ thuật mà còn là một câu chuyện kể, phản ánh các thần thoại, sử thi Ấn Độ giáo hoặc những hoạt động trong đời sống cung đình, tín ngưỡng của người Chăm cổ. Những đường nét mềm mại, sống động trên đá như vẫn còn phảng phất hơi thở của một nền văn minh rực rỡ, đưa người xem lạc vào thế giới huyền ảo của những câu chuyện cổ xưa.

Tháp Bà Ponagar trong dòng chảy tín ngưỡng và lễ hội

Tín ngưỡng thờ Mẫu Thiên Y A Na – Vị nữ thần của đất Chăm

Tháp Bà Ponagar là trung tâm của tín ngưỡng thờ Mẫu Thiên Y A Na, một vị nữ thần có nguồn gốc từ văn hóa Chăm, sau này được người Việt tiếp nhận và tôn kính. Truyền thuyết kể rằng, Bà Thiên Y A Na là người có công dạy dân trồng lúa, dệt vải, khai hoang lập ấp, mang lại cuộc sống ấm no cho cư dân vùng đất này. Bởi vậy, Bà được xem là Mẹ Xứ Sở, là vị thần bảo hộ cho mùa màng và cuộc sống an lành. Tín ngưỡng thờ Bà không chỉ thể hiện lòng biết ơn của người dân đối với vị thần có công lớn mà còn là sự dung hòa văn hóa độc đáo giữa người Chăm và người Việt, tạo nên một nét riêng biệt trong đời sống tâm linh ở Nha Trang nói riêng và miền Trung nói chung.

Lễ hội Tháp Bà Ponagar – Nét đẹp văn hóa truyền thống

Hàng năm, vào tháng 3 âm lịch, Lễ hội Tháp Bà Ponagar được tổ chức long trọng, thu hút hàng vạn du khách và Phật tử từ khắp nơi đổ về. Đây là một trong những lễ hội lớn nhất của khu vực, được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Lễ hội diễn ra với nhiều nghi thức truyền thống như lễ Mộc dục (tắm tượng), lễ tế cổ truyền, lễ cầu siêu, lễ thả hoa đăng và các hoạt động văn hóa nghệ thuật dân gian như múa Chăm, hát bội. Không khí lễ hội tưng bừng, trang nghiêm, là dịp để người dân bày tỏ lòng thành kính đối với Thiên Y A Na Thánh Mẫu, cầu mong quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa và cũng là cơ hội để du khách tìm hiểu sâu hơn về văn hóa Chăm Pa và tín ngưỡng dân gian của người Việt.

Bảo tồn và phát huy giá trị di sản Chăm Pa tại Nha Trang

Những nỗ lực bảo tồn kiến trúc cổ

Việc bảo tồn Tháp Bà Ponagar và các di tích Chăm Pa khác ở Nha Trang là một nhiệm vụ quan trọng để gìn giữ những giá trị lịch sử và văn hóa quý báu cho các thế hệ mai sau. Các cơ quan chức năng, các nhà khoa học và cộng đồng địa phương đã và đang thực hiện nhiều dự án trùng tu, tôn tạo nhằm bảo vệ quần thể kiến trúc khỏi sự bào mòn của thời gian và tác động của môi trường. Các công trình nghiên cứu về kỹ thuật xây dựng, vật liệu và nghệ thuật điêu khắc Chăm Pa cũng được đẩy mạnh, giúp chúng ta hiểu rõ hơn về những bí ẩn chưa được giải đáp và tìm ra phương pháp bảo tồn hiệu quả nhất. Những nỗ lực này không chỉ dừng lại ở việc bảo vệ vật thể mà còn là việc duy trì và phát huy tinh thần, linh hồn của di sản.

Vai trò của Tháp Bà Ponagar trong du lịch và giáo dục

Tháp Bà Ponagar không chỉ là một di tích lịch sử mà còn là một điểm đến du lịch hấp dẫn, đóng góp đáng kể vào sự phát triển kinh tế địa phương. Hàng năm, hàng triệu lượt khách du lịch trong và ngoài nước đã đến đây để chiêm ngưỡng vẻ đẹp cổ kính, tìm hiểu về văn hóa Chăm Pa và trải nghiệm không khí tâm linh độc đáo. Bên cạnh đó, di tích còn có vai trò quan trọng trong công tác giáo dục, là nơi để học sinh, sinh viên và công chúng tìm hiểu về lịch sử, kiến trúc, nghệ thuật và tín ngưỡng của một nền văn minh đã từng phát triển rực rỡ trên dải đất miền Trung Việt Nam. Các chương trình tham quan, thuyết minh và trưng bày tại Tháp Bà Ponagar góp phần nâng cao nhận thức về giá trị của di sản và trách nhiệm của mỗi người trong việc bảo vệ nó.

Dấu ấn Chăm Pa lan tỏa trong văn hóa và đời sống hiện đại

Ảnh hưởng đến ẩm thực và phong tục địa phương

Dấu ấn Chăm Pa không chỉ hiện hữu rõ nét qua kiến trúc Tháp Bà Ponagar mà còn len lỏi vào nhiều khía cạnh của đời sống văn hóa Nha Trang, từ ẩm thực đến phong tục tập quán. Một số món ăn địa phương có thể mang ảnh hưởng từ văn hóa Chăm với các gia vị đặc trưng, cách chế biến truyền thống. Bên cạnh đó, một số nghi lễ, phong tục dân gian ở các làng chài ven biển hoặc các cộng đồng sinh sống gần Tháp Bà Ponagar cũng còn lưu giữ những yếu tố giao thoa văn hóa, thể hiện sự hòa quyện giữa các tín ngưỡng và lối sống của người Chăm và người Việt qua nhiều thế kỷ. Sự phong phú này tạo nên một bản sắc văn hóa đa dạng, hấp dẫn cho vùng đất Nha Trang.

Tầm nhìn về tương lai của di sản Chăm Pa

Nhìn về tương lai, di sản Chăm Pa tại Nha Trang nói chung và Tháp Bà Ponagar nói riêng sẽ tiếp tục là nguồn cảm hứng bất tận cho sự phát triển văn hóa và du lịch bền vững. Việc kết nối Tháp Bà Ponagar với các di tích Chăm khác trong khu vực, như các bảo tàng, khu thánh địa Mỹ Sơn, sẽ tạo thành một hành trình khám phá di sản Chăm Pa hoàn chỉnh, thu hút nhiều hơn nữa du khách quốc tế. Đồng thời, việc ứng dụng công nghệ hiện đại trong việc tái hiện lịch sử, trải nghiệm ảo cũng sẽ giúp du khách có cái nhìn sâu sắc và sinh động hơn về một nền văn minh đã qua. Dấu ấn Chăm Pa không chỉ là một phần của quá khứ mà còn là một tài sản vô giá, định hình nên bản sắc của Nha Trang trong hiện tại và tương lai.

Thăm Tháp Bà Ponagar không chỉ là một chuyến đi du lịch thông thường mà còn là một cuộc hành trình về với cội nguồn, nơi mỗi bước chân đều chạm vào những câu chuyện lịch sử, những tín ngưỡng cổ xưa và những giá trị văn hóa không ngừng lan tỏa. Đó là một trải nghiệm sâu sắc, gợi mở về một nền văn minh đã từng rực rỡ, để lại cho hậu thế một di sản kiến trúc và tinh thần vô cùng quý báu, luôn hiện hữu và truyền cảm hứng giữa lòng thành phố biển Nha Trang năng động.