Thực hành Then của người Tày Nùng – Giai điệu huyền bí của miền sơn cước

Thực hành Then của người Tày Nùng – Giai điệu huyền bí của miền sơn cước từ lâu đã không chỉ là một nghi lễ tâm linh mà còn là biểu tượng sống động cho chiều sâu văn hóa của hai dân tộc sống tại các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam. Trong lòng mỗi người con Tày, Nùng, Then không đơn thuần là những làn điệu dân ca hay một màn trình diễn nghệ thuật; nó là sợi dây kết nối linh thiêng giữa con người với thế giới thần linh, là nơi gửi gắm những ước nguyện về cuộc sống bình an, mùa màng bội thu và hạnh phúc viên mãn. Di sản này, được UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại, không chỉ minh chứng cho giá trị độc đáo mà còn khẳng định sự phong phú, đa dạng trong kho tàng văn hóa Việt Nam. Thực hành Then là tổng hòa của âm nhạc, ca từ, vũ điệu, trang phục và những vật phẩm nghi lễ, tất cả hòa quyện tạo nên một không gian thiêng liêng, nơi quá khứ, hiện tại và tương lai giao thoa một cách huyền ảo, đưa người tham dự vào một hành trình tâm linh đầy mê hoặc.

Thực hành Then của người Tày Nùng – Giai điệu huyền bí của miền sơn cước: Một di sản sống động

Then, trong tiếng Tày, Nùng có nghĩa là “trời” hay “thiên”, thể hiện rõ mối liên hệ sâu sắc của nghi lễ này với thế giới siêu nhiên, với các vị thần linh trên trời. Nó không chỉ là một hình thức tín ngưỡng mà còn là một loại hình nghệ thuật tổng hợp độc đáo, được truyền giữ qua nhiều thế hệ.

Nguồn gốc và ý nghĩa tâm linh của Then

Then có nguồn gốc từ rất xa xưa, gắn liền với quá trình hình thành và phát triển của các cộng đồng Tày, Nùng. Nó là sự phản ánh thế giới quan, nhân sinh quan của người xưa về vũ trụ, về cuộc sống và cái chết. Các buổi Then thường được thực hiện trong những dịp quan trọng như cầu an, cầu sức khỏe, giải hạn, cấp sắc hay mừng nhà mới. Thầy Then, với vai trò là người trung gian, sẽ dẫn dắt linh hồn của người cầu cúng đi qua các cõi khác nhau, gặp gỡ các vị thần để xin ban phước lành hoặc giải trừ tai ương. Mỗi lời hát, mỗi động tác múa đều chứa đựng những thông điệp tâm linh sâu sắc, gửi gắm niềm tin và hy vọng của cộng đồng vào một tương lai tốt đẹp hơn.

Sự hòa quyện giữa tín ngưỡng và nghệ thuật

Điều làm nên nét đặc sắc của Then chính là sự hòa quyện nhuần nhuyễn giữa yếu tố tín ngưỡng và nghệ thuật. Then không chỉ là nghi lễ cúng bái khô khan mà còn là một buổi trình diễn nghệ thuật đầy tính biểu cảm, với âm nhạc réo rắt từ cây đàn Tính, những lời ca bay bổng như thơ, những điệu múa uyển chuyển và trang phục rực rỡ. Tất cả cùng tạo nên một không gian thiêng liêng nhưng cũng rất gần gũi, cuốn hút người xem vào một thế giới huyền ảo. Sự kết hợp này đã nâng tầm Then từ một nghi lễ đơn thuần trở thành một di sản văn hóa phi vật thể sống động, mang trong mình cả chiều sâu lịch sử và giá trị nghệ thuật vượt thời gian.

Cấu trúc và diễn xướng của nghi lễ Then: Hành trình xuyên không gian và thời gian

Mỗi buổi Then là một cuộc hành trình tâm linh được dàn dựng công phu, tuân thủ những quy tắc và nghi thức chặt chẽ, được truyền lại từ đời này sang đời khác.

Các thành phần chính trong một buổi Then

Một buổi Then điển hình thường bao gồm nhiều phần, mỗi phần mang một ý nghĩa và mục đích riêng biệt. Đầu tiên là phần “khai lễ” hay “mở đường”, nơi thầy Then thông báo cho thần linh biết về mục đích của buổi lễ. Tiếp theo là các phần chính như “mời thần”, “dâng lễ”, “hát kể” và “hóa giải”. Trong phần hát kể, thầy Then sẽ dẫn dắt câu chuyện về hành trình của linh hồn, về các vị thần, về nguồn gốc vũ trụ và những lời cầu nguyện cụ thể. Kết thúc buổi lễ là phần “tiễn thần” và “ban lộc”, nơi thần linh được mời trở về và ban phước lành cho gia chủ cùng cộng đồng. Sự sắp xếp tuần tự này tạo nên một mạch truyện liên hoàn, đưa người tham dự qua các cung bậc cảm xúc khác nhau.

Vai trò của thầy Then và những dụng cụ thiêng liêng

Thầy Then là nhân vật trung tâm của mọi buổi lễ, là người có khả năng giao tiếp với thế giới thần linh. Họ phải là những người có kiến thức sâu rộng về văn hóa, lịch sử dân tộc, thuộc lòng hàng trăm bài hát Then, hiểu rõ các nghi thức và có khả năng diễn xướng điêu luyện. Trang phục của thầy Then cũng rất đặc trưng, thường là áo dài truyền thống với màu sắc tươi sáng, thêu hoa văn tinh xảo, thể hiện sự trang trọng và linh thiêng.

Đàn Tính và ý nghĩa biểu tượng

Đàn Tính là nhạc cụ không thể thiếu trong mọi buổi Then, được xem là “linh hồn” của nghi lễ. Cây đàn có hình dáng độc đáo với bầu đàn làm từ quả bầu khô, cần đàn dài và chỉ có hai hoặc ba dây. Âm thanh của đàn Tính trong trẻo, réo rắt, có khả năng dẫn dắt cảm xúc, đưa người nghe vào trạng thái thiền định, kết nối với thế giới tâm linh. Ngoài đàn Tính, thầy Then còn sử dụng nhiều vật phẩm khác như quạt giấy, xúc xắc, chuông, kiếm gỗ, tất cả đều mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc, hỗ trợ cho quá trình diễn xướng và giao tiếp với thần linh. Mỗi vật phẩm đều là một phần không thể tách rời trong việc tạo nên không gian thiêng liêng của Then.

Âm nhạc Then – Linh hồn của nghi lễ: Giai điệu kết nối trần gian và thần linh

Không gian Then không thể thiếu những giai điệu, những lời ca bay bổng, có sức lay động lòng người, tạo nên một cầu nối vô hình giữa cõi trần và thế giới tâm linh.

Đặc trưng của làn điệu Then

Âm nhạc Then mang một phong cách rất riêng, độc đáo và dễ nhận biết. Các làn điệu thường có tiết tấu vừa phải, du dương, đôi khi lại dồn dập, mạnh mẽ tùy theo nội dung và mục đích của từng đoạn lễ. Giai điệu được tạo ra chủ yếu từ cây đàn Tính, kết hợp với giọng hát của thầy Then và đôi khi có thêm tiếng xúc xắc, tiếng chuông tạo nên sự đa dạng trong phối khí. Sự biến hóa trong âm điệu giúp diễn tả được nhiều trạng thái cảm xúc khác nhau, từ sự thành kính, trang nghiêm đến niềm vui hân hoan hay sự bi ai, tiếc nuối. Đây là một thứ âm nhạc có tính kể chuyện rất cao, đưa người nghe đi qua từng chương của câu chuyện tâm linh.

Ca từ Then – Những lời cầu nguyện và kể chuyện

Ca từ Then là một kho tàng văn học dân gian phong phú, chứa đựng những câu chuyện lịch sử, truyền thuyết, kinh nghiệm sống và những lời cầu nguyện chân thành. Lời Then thường được thể hiện bằng thể thơ thất ngôn tứ tuyệt hoặc lục bát, với ngôn ngữ giản dị nhưng giàu hình ảnh và ý nghĩa sâu sắc. Qua ca từ, thầy Then không chỉ kể về cuộc hành trình lên trời tâu với Ngọc Hoàng mà còn diễn tả cảnh đẹp quê hương, về tình yêu đôi lứa, tình cảm gia đình, giáo dục con người về đạo lý làm người. Những lời ca này không chỉ có tác dụng trong nghi lễ mà còn có giá trị giáo dục, truyền tải những bài học đạo đức, giá trị văn hóa truyền thống cho các thế hệ.

Sự đa dạng trong các làn điệu Then theo từng vùng

Dù có chung một gốc rễ, Then của người Tày và người Nùng ở các địa phương khác nhau vẫn mang những nét riêng biệt trong âm nhạc và diễn xướng. Chẳng hạn, Then ở Lạng Sơn có thể khác với Then ở Cao Bằng hay Hà Giang về một số làn điệu, tiết tấu hay cách nhấn nhá. Điều này tạo nên sự phong phú và đa dạng cho Then, thể hiện sự sáng tạo không ngừng của cộng đồng trong việc gìn giữ và phát triển di sản của mình. Mỗi vùng miền lại đóng góp một sắc thái độc đáo, làm cho bức tranh Then trở nên sinh động và hấp dẫn hơn.

Giá trị văn hóa và xã hội của Then: Bảo tồn bản sắc trong dòng chảy hiện đại

Then không chỉ là một nghi lễ tâm linh mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc định hình bản sắc văn hóa và duy trì sự gắn kết xã hội của người Tày Nùng.

Then trong đời sống cộng đồng người Tày Nùng

Trong các bản làng Tày Nùng, Then là một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần. Nó không chỉ xuất hiện trong những dịp lễ lớn mà còn gắn bó với từng sự kiện quan trọng của mỗi gia đình, từ khi đứa trẻ sinh ra cho đến lúc trưởng thành và cả khi về với tổ tiên. Then là nơi con người tìm thấy niềm an ủi, hy vọng, là nơi giải tỏa những lo âu và khôi phục niềm tin vào cuộc sống. Thông qua các buổi Then, cộng đồng được nhắc nhở về nguồn cội, về những giá trị truyền thống tốt đẹp, từ đó củng cố ý thức về sự thuộc về và trách nhiệm đối với bản làng. Then cũng là không gian để mọi người giao lưu, gặp gỡ, tăng cường tình đoàn kết.

Then như một cầu nối giữa các thế hệ

Một trong những giá trị quan trọng nhất của Then là khả năng truyền tải kiến thức và kinh nghiệm từ thế hệ trước sang thế hệ sau. Các thầy Then không chỉ là người thực hành mà còn là những “thư viện sống” lưu giữ tri thức dân gian. Qua lời ca, điệu múa, những câu chuyện về lịch sử, về phong tục tập quán, về cách ứng xử trong cuộc sống được truyền đạt một cách tự nhiên và sinh động. Thế hệ trẻ được tiếp cận với Then từ nhỏ, dần dần thấm nhuần các giá trị văn hóa của dân tộc mình. Sự kế thừa này không chỉ là về kỹ năng diễn xướng mà còn là về tinh thần, về đạo đức và về lòng tự hào dân tộc.

Giáo dục đạo đức và truyền thống qua Then

Các bài Then thường chứa đựng những triết lý nhân sinh sâu sắc, những lời răn dạy về đạo hiếu, tình anh em, sự đoàn kết, lòng biết ơn đối với tổ tiên và thiên nhiên. Chúng giáo dục con người về lẽ phải, về sự lương thiện, về cách sống hòa hợp với môi trường và với cộng đồng. Qua những câu chuyện thần thoại và truyền thuyết được thể hiện trong Then, người Tày Nùng hình thành nên hệ thống giá trị đạo đức riêng, góp phần duy trì trật tự xã hội và sự ổn định trong cộng đồng. Then không chỉ là nghi lễ cầu cúng mà còn là một trường học văn hóa, nơi những giá trị cốt lõi của dân tộc được vun đắp và gìn giữ.

Thách thức và nỗ lực bảo tồn Thực hành Then: Giữ lửa cho di sản vô giá

Trong bối cảnh xã hội hiện đại hóa và hội nhập quốc tế, Then đang đối mặt với nhiều thách thức nhưng cũng nhận được nhiều sự quan tâm, nỗ lực bảo tồn.

Những thách thức trong bối cảnh hiện đại

Một trong những thách thức lớn nhất là sự mai một của các thế hệ thầy Then cao tuổi. Việc tìm kiếm và đào tạo những người kế cận có đủ tâm huyết, năng lực và thời gian để học hỏi, thực hành Then không phải là điều dễ dàng. Đời sống hiện đại với những giá trị mới, sự hấp dẫn của các loại hình giải trí khác cũng khiến giới trẻ ít quan tâm hơn đến các nghi lễ truyền thống. Hơn nữa, quá trình đô thị hóa và sự giao thoa văn hóa có thể làm lu mờ đi bản sắc riêng của Then, khiến nó khó giữ được tính nguyên gốc. Áp lực kinh tế cũng khiến nhiều người trẻ phải rời quê hương, làm gián đoạn quá trình truyền dạy và thực hành Then trong cộng đồng.

Các sáng kiến và chính sách bảo tồn

Để đối phó với những thách thức này, nhiều sáng kiến và chính sách bảo tồn đã được triển khai. Các cơ quan văn hóa địa phương và trung ương đã tổ chức các lớp truyền dạy Then cho thế hệ trẻ, biên soạn các tài liệu về Then, tổ chức các liên hoan Then cấp quốc gia và quốc tế. Việc UNESCO ghi danh Then là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại cũng là một động lực lớn, thu hút sự chú ý của cộng đồng và các nhà nghiên cứu, từ đó có thêm nguồn lực để bảo tồn. Các dự án nghiên cứu, tư liệu hóa Then cũng đang được đẩy mạnh để lưu giữ những giá trị cốt lõi của di sản này.

Vai trò của cộng đồng và thế hệ trẻ trong việc kế thừa

Không thể phủ nhận vai trò của cộng đồng người Tày Nùng trong việc gìn giữ Then. Chính họ là những người đã và đang thực hành, truyền dạy di sản này qua bao đời. Thế hệ trẻ ngày nay, với sự tiếp cận thông tin và công nghệ, có thể trở thành những sứ giả hiệu quả trong việc quảng bá Then đến với công chúng rộng rãi hơn. Nhiều bạn trẻ đã chủ động tìm về cội nguồn, học hỏi từ các nghệ nhân cao tuổi, mang Then đến các sân khấu hiện đại, góp phần làm cho Then sống mãi và thích nghi với thời đại. Sự tham gia tích cực của cộng đồng và đặc biệt là giới trẻ chính là yếu tố then chốt để giữ lửa cho Then, để giai điệu huyền bí này không bao giờ tắt trên miền sơn cước, tiếp tục vang vọng và tô điểm thêm cho bức tranh văn hóa Việt Nam muôn màu sắc.